Εκειά που Κλαψουρίζει ο Δίας

Στους συνοδοιπόρους φίλους μου και στους βοσκούς του Ψηλορείτη

...τι θάμα ήταν αυτό που απλώθηκε μπροστά μου! τι χαρά μεγάλη! Ο ήλιος είχε τώρα προβάλει, η πάχνη σκόρπισε, αλάκερη η Κρήτη, από την μία άκρα ως την άλλη, έλαμπε ολόγυμνη, άσπρη, πράσινη, τριανταφυλλένια, τριγυρισμένη από τέσσερις θάλασσες. Ένα καράβι τρικάταρτο ήταν η Κρήτη, με τις τρεις αψηλές βουνοκορφές της, τα Λευκά Όρη, τον Ψηλορείτη, τη Δίχτη, κι αρμένιζε μέσα στους αφρούς. Ένα θαλάσσιο τέρας ήταν, μία γοργόνα, με πλήθιους μαστούς, ανάσκελα ξαπλωμένη στα κύματα και λιάζουνταν. Έβλεπα καθαρά, μέσα στον πρωινό ήλιο, το πρόσωπό της, τα χέρια, τα πόδια, την ουρά της, τα όρθια στήθη... Μου έλαχαν κάμποσες χαρές στη ζωή μου, παράπονο δεν έχω' μα ετούτη να δω την Κρήτη αλάκερη πάνω στα κύματα, ήταν από τις πιο μεγάλες.

Νίκος Καζαντζάκης από την "Αναφορά στον Γκρέκο"

Κάθε χρόνο οι βοσκοί της ρίζας του Ψηλορείτη συναντώνται στην κορυφή του κρητικότατου βουνού, στα 2457 μέτρα υψόμετρο, όπου υπάρχει η μικρή πέτρινη εκκλησία του Τίμιου Σταυρού. Το περίεργο είναι ότι η ανάβαση δεν γίνεται την ημέρα "του Σταυρού" που γιορτάζει το εκκλησάκι της κορυφής, αλλά στα τέλη Ιουνίου, κοντά στο θερινό ηλιοστάσιο.

Ψάχνοντας τις διαθέσιμες πηγές, δεν κατάφερα να ανακαλύψω κάτι γι αυτή τη σύναξη. Όλες οι αναφορές (παλαιότερες αλλά και σύγχρονες) περιγράφουν την ανάβαση του Σεπτεμβρίου, την ημέρα της γιορτής της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού. Στις επίμονες ερωτήσεις μου στους βοσκούς της ρίζας, από την πρώτη φορά που βρέθηκα εκεί, γιατί "βγαίνουν" στην κορυφή τον Ιούνιο, απάντηση δεν πήρα άλλη από "και οι πατεράδες μας και οι παππούδες μας τότε έβγαιναν".

Είναι γνωστό από την μινωική αρχαιολογία ότι στην προϊστορική Κρήτη, σε αντίθεση με τους σύγχρονους της ανατολικούς πολιτισμούς, απουσίαζαν οι ναοί. Η λατρεία γινόταν κυρίως σε σπήλαια και σε ιερά κορυφής. Στα ιερά κορυφής ο μινωικός άνθρωπος αισθανόταν μέσα στην απόλυτη ηρεμία των βουνών την άμεση επαφή με το Θείο.

Ο Ψηλορείτης, φιλοξενεί το ιερότατο μινωικό σπήλαιο, το Ιδαίο Άντρο, την Βηθλεέμ του αρχαίου κόσμου, τη σπηλιάρα που γεννήθηκε και ανατράφηκε ο πατέρας Θεών και ανθρώπων Δίας. Εκεί, στις βόρειες υπώρειες του βουνού, στο οροπέδιο της Νίδας, πάνω από τα Ανώγεια, στα 1500 μέτρα υψόμετρο ο μύθος λέει ότι η Ρέα έκρυψε τον νεογέννητο Δία για να τον γλυτώσει από τον πατέρα του Κρόνο, που κατάπινε τα παιδιά του για να αποφύγει τον χρησμό που όριζε ότι κάποιο από αυτά θα του έπαιρνε τον θεϊκό του θρόνο. Όταν η Ρέα γέννησε τον Δία, ο φοβερός πατέρας είχε ήδη καταπιεί όλα τα άλλα παιδιά του. Η Ρέα με πονηριά, έδωσε στον Κρόνο ένα φασκιωμένο λιθάρι, το οποίο καταβρόχθισε ο Κρόνος νομίζοντας ότι είναι ο νεογέννητος γιος του.


Στη συνέχεια, η Ρέα εμπιστεύτηκε το θεικό βρέφος στους Κουρήτες του Ψηλορείτη, που το προστάτευσαν χτυπώντας τις ασπίδες τους (ή τα τύμπανα τους) χορεύοντας, εμποδίζοντας έτσι τον Κρόνο να ακούσει το κλαψούρισμα του. Οι Κουρήτες του μύθου ήταν γηγενείς κάτοικοι του Ψηλορείτη και θεωρούνται οι πρώτοι που οργάνωσαν την εκτροφή των προβάτων σε κοπάδια. Γεννήθηκαν, λέει ο μύθος, από τα δάκρυα του νήπιου Δία. Η εκπληκτική ασπίδα της φωτογραφίας, που αφιερώθηκε στον Μέγιστο Κούρο ,εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου, ανακαλύφθηκε το 1885 από τον πρωτοπόρο αρχαιολόγο Φρειδερίκο Άλμπερ, πρώτο ανασκαφέα της σπηλιάς της Νίδας, που την ταύτισε με το Ιδαίον Άντρον των αρχαίων πηγών.

Μέχρι τις ημέρες μας η κορυφή απέναντι από το Ιδαίο Άντρο ονομάζεται "Τυμπανάτορας", ξαφνιάζοντας τον ανυποψίαστο επισκέπτη, προκαλώντας την φαντασία. Ταυτόχρονα, ο λεβέντικος χορός γνωστός σαν "ανωγειανός πηδηχτός" που χορεύεται μόνο στα Ανώγεια, μπορεί άνετα να θεωρηθεί ως ο χορός των Κουρητών. Σε ένα ξεχωριστό τόπο που ο θρύλοι, οι Θεοί και οι μύθοι είναι δυναμικά παρόντες.

Η σπηλιά του Ιδαίου Άντρου αποτέλεσε κέντρο αδιάλειπτης λατρείας για τριάντα πέντε αιώνες, όπως απέδειξε η συστηματική αρχαιολογική ανασκαφική έρευνα του καθηγητή Γιάννη Σακελλαράκη. Αποδείχτηκε ότι από τον μινωικό θνήσκοντα βλαστικό Θεό, η λατρεία πέρασε στον Κρηταγενή Δία και συνεχίζεται σήμερα στην εκκλησία του Χριστού, λίγα μόλις μέτρα χαμηλότερα από το Ιδαίο Άντρο, που γιορτάζει την ημέρα της Αναλήψεως με ευθύνη της ανωγειανής οικογένειας των Σταυρακάκηδων. "Σήμερα είναι του Δία" άκουσα να λένε πριν από λίγα χρόνια που βρέθηκα εκεί της Αναλήψεως...

Εδώ, στο Ιδαίο Άντρο ανέβαινε κάθε ένατο χρόνο της βασιλείας του ο μέγας νομοθέτης Μίνωας για να παραλάβει και να διδαχτεί τους ιερούς νόμους από τον πατέρα του Δία. Την εικόνα διασώζει ο Όμηρος στο "Τ" της Οδύσσειας σε μετάφραση του Γιώργη Ψυχουντάκη

Έχει κι ακόμη την Κνωσό, την πόλη τη μεγάλη
χρόνους εννιά που 'χεν εκειά ο Μίνως βασιλεία
οικείος συνομιλητής με τον μεγάλο Δία

Εδώ μυήθηκαν ο Επιμενίδης και ο Πυθαγόρας. "Αγνόν δε βίον τείνομεν εξ ου Διός Ιδαίου μύστης γενόμην" αναφέρει ο Ευριπίδης στην χαμένη τραγωδία του "Κρήτες".

Τα σημάδια της πανάρχαιης λατρείας παραμένουν άφθαρτα στον Ψηλορείτη. "Μα τον Ζα" εύχονται οι βοσκοί τσουγκρίζοντας τα ρακοπότηρά τους, προφέροντας το όνομα του Δία - Ζευ στην δωρική διάλεκτο. "Ζου Λάκκος" είναι το αρχαίο όνομα του διάσημου πλέον στο πανελλήνιο χωριού Ζωνιανά. Ο πανάρχαιος φοβερός όρκος του ύποπτου για ζωοκλοπή δινόταν μπροστά στο εικόνισμα του Αγίου Γεωργίου στην μονή Διοσκουρίου λέγοντας "Νη Ζα φάσκω σου και κάτεχε πως δε σου φταίω...". Νη Ζα. Μα τον Δία...Η μονή Διοσκουρίου αποτελεί προφανώς πρώην αρχαίο ναό των Διόσκουρων Κάστορα και Πολυδεύκη, των αδελφών της ωραίας Ελένης, αλλά και γιών του Δία. Η ονομασία της μονής προέρχεται από το "Διός - Κούροι". Σαν μία παράξενη όσο και άχρονη σημειολογία το πέτρινο ξωκλήσι του Τίμιου Σταυρού της κορυφής του Ψηλορείτη, ανήκει στην Μονή Διοσκουρίου.

Σε αυτόν τον άγριας ομορφιάς τόπο, που η ανάμνηση της λατρείας του Δία παρέμεινε ανέλπιστα ζωντανή στις κοινωνίες των βοσκών, φυλάσσεται μία παράδοση από γενιά σε γενιά. Εδώ γίνεται κάθε χρόνο η ανάβαση στην κορυφή του Τιμίου Σταυρού στις μέρες του θερινού ηλιοστασίου. Η εκκλησία είναι χτισμένη με την τεχνική κατασκευής των "μιτάτων", των πέτρινων κυκλικών κατασκευών των βοσκών του Ψηλορείτη, κατασκευασμένων από πέτρες με εκφορικό τρόπο, όπου η μία πέτρα φέρει την επόμενη χωρίς συνδετικό κονίαμα. Το εντυπωσιακό είναι ότι με τον ίδιο τρόπο κατασκευάζονταν οι προϊστορικοί τάφοι στην Κρήτη πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια.



Η ανάβαση γίνεται για τον εορτασμό των αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Ο απόστολος Παύλος σύμφωνα με τις πράξεις των αποστόλων, είναι ο ιδρυτής της εκκλησίας της Κρήτης, όταν το καράβι που τον μετέφερε δέσμιο στην Ρώμη στάθμευσε το 61 μ.χ. στους Καλούς Λιμένες, την αρχαία Λασαία, στο Λυβικό Πέλαγος ( Eν ικαναίς δε ημέραις βραδυπλοούντες υπεπλεύσαμεν την Κρήτην, ήλθομεν εις Καλούς Λιμένας, ώ εγγύς ήν πόλις Λασαία. Πράξεις Αποστόλων κζ 11-12 ). Επίσης κατά την λεγόμενη 4η περιοδεία του ο Παύλος φέρεται ότι επισκέφτηκε το νησί και δίδαξε τον χριστιανισμό. Η νότια Κρήτη από τα Σφακιά μέχρι το ακρωτήριο Λίτινο, είναι γεμάτη από θρύλους που συνδέονται με την επίσκεψη της μέγιστης προσωπικότητας του χριστιανισμού και ιδρυτή της Εκκλησίας. Ο Παύλος όρισε ως πρώτο επίσκοπο Κρήτης τον μαθητή του Άγιο Τίτο, που η ανάγλυφη μορφή του, βρίσκεται πάνω από την είσοδο της εκκλησίας του άγιου Βαρδή, στο δάσος του Φουρφουρά ακριβώς κάτω από την κορυφή του Ψηλορείτη και πάνω σε μία από τις στράτες που οδηγούν στον Τίμιο Σταυρό....

Η παράδοση αναφέρει ότι ο Παύλος εξαφάνισε τα άγρια θηρία και τα δηλητηριώδη φίδια από την Κρήτη όταν τον δάγκωσε ένα φίδι κατά την επίσκεψή του στο νησί. Αυτή η λαϊκή παράδοση αποτελεί ευθεία εξέλιξη του μύθου που αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ότι ο Δίας έστειλε τον γιο του Ηρακλή στην Κρήτη για να καθαρίσει το νησί από τα θηρία. Ο Ηρακλής με το τέλος του αρχαίου κόσμου και την επικράτηση του χριστιανισμού έγινε απόστολος Παύλος, όπως πιθανότατα μετατράπηκε σε ορθόδοξη τελετή, η γιορτή των ποιμένων - απογόνων των Κουρητών στην ιερή κορυφή του Ψηλορείτη, στο τέλος του Ιούνη, αποτελώντας μία πανάρχαια τελετουργία που όπως και τόσες άλλες, παρέμεινε ζωντανή στη λαϊκή μνήμη, διασώθηκε, αφομοιώθηκε και ενσωματώθηκε στην ορθόδοξη παράδοση.

Είναι αρκετά χρόνια τώρα που έχω το προνόμιο να συμμετέχω στην ετήσια αυτή συνάντηση των βοσκών του Ψηλορείτη στα πέτρινα παλάτια του Δία. Μεγάλη χάρη χρωστώ στους κρητικούς φίλους που με εισήγαγαν. Και ιδιαίτερα στον Αριστείδη.


Ανεπιτήδευτες φυσιογνωμίες βοσκών από όλη τη ρίζα του βουνού, ακολουθώντας την ιερή πορεία, συγκεντρώνονται στην κορυφή, μαζί με τον ιερέα που ανηφορίζει κάθε χρόνο για να λειτουργήσει την εκκλησία, φέρνοντας τον Τίμιο Σταυρό του Ψηλορείτη από το Διοσκούρι, που οι αφηγήσεις αναφέρουν ότι βρέθηκε στη θέση που είναι το ξωκλήσι, από μοναχούς της μονής.

Οι εικόνες είναι συνεχείς και ανεπανάληπτες. Στα όρια του μύθου και της λατρείας. Το σούρουπο σε μία τελετή βγαλμένη από το μινωικό παρελθόν των ιερών κορυφής γίνεται ο εσπερινός. Αμέσως μετά, όταν ο ήλιος δύει μέσα σε ένα πύρινο απαύγασμα φωτός, ακριβώς πίσω από το ύψωμα Ζαβίγλι (του Ζα η βίγλα) στην χερσόνησο της Γραμβούσας στα Χανιά, ένα μοναδικό, αλλόκοτο φαινόμενο συμβαίνει.
Το μεταφέρω όπως το αποτύπωσε ο Άγγλος χαρτογράφος του βασιλικού ναυτικού Thomas Spratt που ανέβηκε στην κορυφή του Ψηλορείτη στις 31 Μαΐου 1851, στο βιβλίο του "Ταξίδια και έρευνες στη Κρήτη του 1850", σε μετάφραση της Μαρίας Ψιλάκη:

Ο ήλιος ήταν χαμηλά και εγώ αγνάντευα τον ορίζοντα προς όλες τις κατευνθύσεις. Ξαφνικά φάνηκε στα ανατολικά μία βουνοκορφή ενός νησιού. Διαγραφόταν καθαρά σ' εκείνη την κατεύθυνση αν και ήταν γνωστό ότι δεν υπήρχε νησί σ' εκείνο το σημείο. Το φαινόμενο με προβλημάτισε προς στιγμήν, τόσο με γυμνό μάτι, όσο και μέσα από το θεοδόλιχο έβλεπα στο βάθος ανατολικά ένα ευδιάκριτο κωνικό βουνό που φαινόταν μέσα από από τη σκοτεινή μολυβένια ομίχλη σα να κρέμεται πάνω από τον ορίζοντα.
Μετά από μικρή παύση οδήγησα ξανά το θεοδόλιχο προς την ευδιάκριτη εκείνη κορυφή. Όμως μόλις τοποθέτησα τη γωνία, διαπίστωσα ότι άλλαζε θέση. Ένα κινούμενο βουνό! Το μυστήριο έγινε μεγαλύτερο μέχρι που το έλυσα μετά από λίγη σκέψη. Το βουνό-φάντασμα ήταν στην πραγματικότητα η σκιά του βουνού πάνω στο οποίο στεκόμουν. Ποτέ πριν ή μετά από τότε δεν έχω παρατηρήσει παρόμοιο φαινόμενο.
Καθόμουν και παρατηρούσα με έντονο θαυμασμό και ευχαρίστηση το παιχνίδι των ροζ, λιλά και χρυσαφένιων χρωμάτων που έβαφαν τις βουνοκορφές ή τις πλαγιές καθώς λιγόστευε το φως, μέχρι που η σφαίρα του ήλιου χάθηκε πίσω από το πύρινο παραπέτασμα της στη Δύση, οπότε οι φωτεινές αποχρώσεις εξαφανίστηκαν και όλα έγιναν υποσκότεινα.

Η εικόνα είναι πραγματικά μεγαλειώδης. Μία τεράστια πυραμίδα κυριαρχεί στον ορίζοντα πάνω από τα Λασιθιώτικα βουνά. Την ίδια περιγραφή κάνει και ο λόγιος Παύλος Βλαστός που ανέβηκε στην κορυφή έντεκα χρόνια αργότερα από τον Spratt, το 1862, αναφέροντας ότι εάν είχε γεωδαιτικό όργανο ακριβείας θα μπορούσε να δει τον εαυτό του στο κωνικό είδωλο της κορυφής! Τα χειρόγραφα του Βλαστού δημοσίευσε ο Γιάννης Σακελλαράκης το 1990.

Αμέσως μετά και ενώ το σκοτάδι πέφτει, ένα ιδιόμορφο γλέντι στήνεται κατά παρέες που έχουν σκορπιστεί σε πρόχειρα υπαίθρια, πέτρινα "καταλύματα" για να προφυλαχθούν από το τσουχτερό κρύο ενώ ο έναστρος πεντακάθαρος ουράνιος θόλος φαντάζει τόσο κοντά στους οδοιπόρους της κορυφής προκαλώντας ποικίλα συναισθήματα. Τριγύρω σχηματίζεται το περίγραμμα όλων των βουνών της Κρήτης. Ο Κόφινας των Αστερουσίων, τα Ταλαία Όρη, η Δίχτη, ο σφακιανός Βερέκυνθος των αρχαίων. Παράλληλα μέσα στο σκοτάδι διακρίνονται τα φώτα των νυχτερινών οδοιπόρων που θα είναι στην κορυφή πριν το χάραμα.

Πριν ακόμα ξημερώσει η καμπάνα που τοποθέτησε ο Αριστείδης το 2003, χτυπά για τη Θεία Λειτουργία, διακόπτοντας την απόλυτη σιωπή του βουνού. Συμμετέχει το σύνολο των οδοιπόρων - προσκυνητών. Λίγοι, όσοι χωρούν, στριμώχνονται μέσα στην εκκλησία όπου το λιγοστό φως των κεριών σε συνδυασμό με τον αέρα που σφυρίζει ανάμεσα στις πέτρες δημιουργούν ένα ιδιαίτερο σκηνικό λατρείας. Θαρρείς ότι ο άνεμος μπασάρει τις ψαλμωδίες των βοσκών. Οι περισσότεροι συγκεντρώνονται έξω, γύρω από την μικρή εκκλησία, περιμένοντας τον παπά να βγει για να κοινωνήσουν.


Με την ανατολή του ήλιου πίσω από την νησίδα Ντία, στον κόλπο του Ηρακλείου, το φαινόμενο της πυραμίδας επαναλαμβάνεται στο Λυβικό Πέλαγος αυτή τη φορά, πάνω από τη Γαύδο, καλύπτοντας τον ορίζοντα.
Η πανδαισία των χρωμάτων της ανατολής κόβει την ανάσα, διεγείρει τις αισθήσεις, αποζημιώνει τον κόπο της ανάβασης, την παγωνιά της νύχτας. Ξαφνικά μπροστά μας ξεδιπλώνεται το μεγαλείο της φύσης, η ελευθερία των βουνών και οι ομορφιές της Κρήτης όπως ακριβώς αποτυπώνονται από τον Νίκο Καζαντζάκη στο ξεκίνημα του ποστ. Ο Μεγάλος Κρητικός περιγράφει τη θέα που αντίκρισε την αυγή από την κορυφή του Ψηλορείτη όταν ανέβηκε με την ιρλαντέζα του. Όταν διάβασα την "Αναφορά στον Γκρέκο" είχα ήδη την εικόνα βαθιά μέσα μου. Είναι η ανομολόγητη ίσως αιτία γι αυτή την παράλογη έλξη που νοιώθω για την Κρήτη.


Έμπλεοι συναισθημάτων για μία ακόμα χρονιά, παίρνουμε τον δρόμο της επιστροφής, για τα μιτάτα της νότιας ρίζας, εκεί όπου μας περιμένει κάθε χρόνο η φιλοξενία των βοσκών του Ψηλορείτη. Σε ένα ιδιαίτερο προσκύνημα, εκεί που μπλέκεται για πάνω από πέντε χιλιάδες χρόνια ο μύθος με την πίστη, που η ιστορία διαρκώς συνομιλεί με την λαϊκή μνήμη, οι ποιμένες των κρητικών βουνών με τους χοροπηδηχτές Κουρήτες, οι Διόσκουροι με τον Τίμιο Σταυρό, ο θρύλος με τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα, οι αθιβολές του Νίκου Καζαντζάκη με την αρχέγονη λαική πράξη και θυμοσοφία, ο αρχαίος ελληνικός κόσμος με την ορθόδοξη λατρεία, ο Ηρακλής με τον Απόστολο Παύλο, ο Δίας με τον Αφέντη Χριστό, η καμπάνα του Τίμιου Σταυρού με τον κουρήτη Τυμπανάτορα. Στην "Βηθλεέμ" του αρχαίου κόσμου. Εκειά που κλαψουρίζει ο Δίας.


Και μία φωτογραφία για τον συμπλόγκερ Doctor....