Η Οσία και ο Φάραγγας την Πρωταπριλιά

Από τα ωραιότερα μέρη στην Ελλάδα είναι το φαράγγι της Σαμαριάς, στην Κρήτη. Ένας τόπος θρύλων και μυστηρίου, σμιλεμένος από το χρόνο, που ερωτοτροπεί με τη μυσταγωγία του άπειρου. Οι τριακόσιες χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο, διασχίζουν οδοιπορώντας το δέκα οκτώ χιλιομέτρων φαράγγι, προσπερνώντας μάλλον αδιάφορα, τα σημεία του θρύλου που συνοδεύουν αυτό το μνημείο της φύσης, στην ανόθευτη πορεία του στο χρόνο. Τόπος ιερός, μυσταγωγίας, διαχρονικό καταφύγιο ανταρτών, μνημείο ελευθερίας, το φαράγγι της Σαμαριάς στέκεται σήμερα νησίδα αντίστασης της φύσης στη λαίλαπα του σύγχρονου πολιτισμού και της "ανάπτυξης".
Οι κάτοικοι της περιοχής το αποκαλούν μονολεκτικά "Φάραγγα" γιατί μόνο έτσι του πρέπει. Όλα τα άλλα είναι φαράγγια. Και πράγματι ο νομός Χανίων έχει συνολικά τριάντα επτά φαράγγια. Κανένα όμως δεν έχει την μεγαλοπρέπεια και την αγριάδα του Φάραγγα.
Η ονομασία της Σαμαριάς προέρχεται από το όνομα της βυζαντινής εκκλησίας της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας που βρίσκεται μέσα στο φαράγγι, κοντά στον οικισμό Σαμαριά, στο μέσον της διαδρομής για το Λυβικό Πέλαγος. Είναι η παραφθορά του Οσία Μαρία σε Σιά-Μαρία και τέλος σε Σαμαριά.
Σύμφωνα με το συναξάρι της, η Μαρία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 345 μΧ. Ήταν πολύ όμορφη και αγαπούσε τις σαρκικές απολαύσεις και την έκλυτη ζωή. Όταν όμως επισκέφθηκε τα Ιεροσόλυμα ένιωσε την ανάγκη να μετανοήσει και αφιερώθηκε στην ασκητική ζωή. Η μνήμη της γιορτάζεται από την ορθόδοξη εκκλησία, την Πρωταπριλιά.
Ο εθνικός δρυμός της Σαμαριάς ιδρύθηκε το 1962 με νόμο του κράτους για να διαφυλαχτεί η μοναδική ενδημική πανίδα, τα σπάνια αρπακτικά και ο κρητικός αίγαγρος, το αγρίμι των κρητικών. Τότε αποχώρησαν οι τελευταίοι τριάντα κάτοικοι του χωριού Σαμαριά. Σήμερα το χωριό παραμένει ακατοίκητο. Ο οικισμός ιδρύθηκε την εποχή των Κομνηνών. Η διαχρονική δραστηριότητα των κατοίκων ήταν η υλοτομία. Το κρητικό κυπαρίσσι που υπήρχε άφθονο στο φαράγγι ήταν φημισμένο υλικό ναυπηγικής ξυλείας από τη μινωική εποχή.
Η ξακουστή ναυτοσύνη των Σφακιανών καραβοκύρηδων που ταξίδευαν συχνά στην Αίγυπτο, στο Μισσίρι των Κρητικών, εξηγεί την παρουσία της Αιγυπτίας Οσίας στο χώρο του φαραγγιού.
Η Σαμαριά είναι ένας παράξενος και δύσκολος τόπος. Και ήταν ακόμα δυσκολότερος για μόνιμη κατοίκηση. Το φυσικό περιβάλλον προκαλεί δέος. Η σκέψη της μόνιμης εγκατάστασης εξάπτει την φαντασία. Το χειμώνα το φαράγγι είναι απροσπέλαστο λόγω του ύψους των νερών. Ο μινωικός Ταρραίος ποταμός που το διασχίζει, πλημμυρίζει. Για το λόγο αυτό ανοίγει για το κοινό από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο.
Στο φαράγγι υπήρχε ιερό της Αρτέμιδος στην θέση που σήμερα βρίσκεται η μικρή εκκλησία του Αγίου Νικολάου, πριν από τον οικισμό της Σαμαριάς, καθώς τον προσεγγίζουμε από το οροπέδιο του Ομαλού, την θρυλική στράτα των Μουσούρων.
Όταν ο Άγγλος περιηγητής Ρόμπερτ Πάσλευ επισκέφθηκε το φαράγγι, τον Μάιο του 1834, οι Σφακιανοί οδηγοί του έδειξαν την "Χώρα των Ελλήνων, εκεί που τελείωσαν οι Έλληνες" εννοώντας ίσως τη θέση κάποιου αρχαίου ιερού από αυτά που έμειναν όρθια μέχρι και τον δέκατο αιώνα και διατηρήθηκαν στην μνήμη για ακόμα περισσότερα χρόνια.
Βορειότερα στον Γκίγκιλο, την κορφή των Λευκών Ορέων είναι ο "θρόνος του Δία" και η "στράτα των Ελλήνων", στο Ληνοσέλι. Στην νότια άκρη του Φάραγγα στο Λυβικό πέλαγος ήταν η αρχαία πόλη Τάρρα, στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο οικισμός Αγία Ρουμέλη. Η Τάρρα στα Ρωμαικά χρόνια ήταν σπουδαίο κέντρο υαλουργίας. Υπήρχε ιερό του Ταρραίου Απόλλωνα και θαυμαστό θεραπευτικό κέντρο. Ο μύθος λέει ότι ο ίδιος ο θεός Απόλλων ήρθε στη Σαμαριά για να εξαγνισθεί από τον μεγάλο ιερέα και θεραπευτή Καρμάνορα για το φόνο του Πύθωνα στους Δελφούς. Εκεί ερωτεύτηκε ο Απόλλωνας την μινωίτισσα Ακκακαλίδα. Μαγεμένος ο θεός του Φωτός από την ομορφιά της, δεν ξημέρωσε την μέρα στην ώρα της αλλά παρέμεινε στην αγκαλιά της. Ήταν η μεγαλύτερη νύχτα που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.
Οι μύθοι είναι άπειροι. Το υπόβαθρο τους χάνεται στα βάθη του χρόνου και δηλώνει την διαχρονική κατοίκηση του φαραγγιού.
Μία όμως ιστορία είναι ξεχωριστή. Ο θρύλος της Χρυσομαλλούσας. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας, το 1319, η όμορφη κόρη Χρυσή Σκορδίλη από τα Σφακιά έγινε αιτία για μεγάλο μακελειό όταν ο Βενετός Καπουλέτος της φρουράς των Σφακίων, της έκοψε μία πλεξούδα από τα μαλλιά της, για να την τιμωρήσει που αρνήθηκε να ενδώσει στις ερωτικές του διαθέσεις. Η οικογένεια των Σκορδίλων είχε βυζαντινή καταγωγή. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός τους είχε παραχωρήσει τα Σφακιά με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο. Το επεισόδιο αυτό ήταν η αφορμή για την έναρξη του κινήματος των Σκορδίλων. Επί ενάμιση χρόνο οι Βενετοί προσπαθούσαν να πατήσουν την Σαμαριά όπου κατέφυγαν οι Σφακιανοί χωρίς αποτέλεσμα. Οι απώλειες των Βενετών ήταν τόσο μεγάλες που αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν. Η Χρυσομαλλούσα κατά το θρύλο έγινε μοναχή και έμεινε στην εκκλησία της Οσίας Μαρίας στο φαράγγι.
Όταν στη δεκαετία του '70 γίνονταν εργασίες για την αναστήλωση της εκκλησίας ανακαλύφθηκε ένας τάφος ο οποίος περιείχε τα οστά μίας γυναίκας με άλιωτα μαλλιά και ένα περίεργο κόσμημα. Το εύρημα ταυτίστηκε από τους Κρητικούς με την Χρυσομαλλούσα.
Κάθε χρόνο οι Σφακιανοί οργανώνουν πανηγύρι στην βυζαντινή εκκλησία της Οσίας Μαρίας. Είναι η μοναδική νύχτα που επιτρέπεται η διανυκτέρευση στον Φάραγγα. Η ψυχή και διοργανωτής του πανηγυριού είναι ο θρύλος των Σφακιών, ένας ξεχωριστός ιερέας, ο παπά-Χιωτάκης, γνήσιος απόγονος των κρητικότατων Ανταρτών-Χαίνηδων, που παραμένει απόλυτα ταυτισμένος με τα νότια Σφακιά και την αρμύρα του Λιβυκού Πελάγους.
Απόλλωνας, Άγιος Νικόλαος, Άρτεμις και Οσία Μαρία μπερδεμένοι στην μαγεία της Φύσης, στον παρθένο τόπο του Φάραγγα. Οι θρύλοι, οι μύθοι, οι βυζαντινές εκκλησίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα σταματούν τον χρόνο και προκαλούν την φαντασία. Όλα είναι τόσο όμορφα δεμένα μεταξύ τους που μοιάζουν με ψέμα, σαν σε παραμύθι. Αυτός ο τόπος ο ξεχωριστός, μόνο την Πρωταπριλιά μπορούσε να γιορτάζει...