Η Δωρεά του Καρνάβαλου

Το καρναβάλι στις μέρες μας έχει τη γνωστή δυτικότροπη εικόνα του αστικού εορτασμού με τις καλά οργανωμένες παρελάσεις, με κορυφαία εκδήλωση αυτήν του Πατρινού Καρναβαλιού. Όμως η Αποκριά είναι γιορτή με πανάρχαια αγροτική προέλευση με στοιχεία αναφοράς στην γονιμότητα και την ευφορία.
Η μεταμφίεση μας είναι γνωστή από την μυθολογία. Ο πατέρας Θεών και ανθρώπων Ζευς , διάσημος εραστής ,μεταμορφώνεται συνεχώς με σκοπό να ρίξει στην κλίνη του τις ποθητές υπάρξεις. Από την κόρη του Τιτάνα Κοίου, Λητώ και τον Τρώα Γανυμίδη μέχρι την πριγκίπισσα της Φοινίκης Ευρώπη. Ειδικότερα την Ευρώπη την απήγαγε από τις ακτές της Σιδώνας μεταμφιεσμένος σε λευκό Ταύρο και την μετέφερε πετώντας πάνω στα κύματα στην Κρήτη όπου ζευγάρωσε μαζί της κάτω από τον ιερό αειθαλή πλάτανο της Γόρτυνας, της Ρωμαϊκής πρωτεύουσας της Κυρηναϊκής, σπέρνοντας τον γενάρχη του Μινωικού Πολιτισμού Μίνωα.
Η μάσκα συνόδευε τους προϊστορικούς ανθρώπους των Μυκηνών στο τελευταίο μεγάλο ταξίδι, της αναχώρησης από τα εγκόσμια. «Σήμερα αντίκρισα το πρόσωπο του Αγαμέμνονα» τηλεγράφησε ο Σλήμαν στον βασιλιά Γεώργιο τον Α’ μετά την ανακάλυψη της περίφημης νεκρικής μάσκας στις Μυκήνες. Όμοια ο ταυροπρόσωπος θεός Διόνυσος-Ζαγρέας παρασέρνει τις Μαινάδες στον εκστατικό τους χορό.
Στους ιστορικούς χρόνους, στην Αρχαία Ελλάδα, γιορτάζονταν τα κατ΄ αγρούς Διονύσια και τα Ανθεστήρια. Αργότερα με την Ρωμαική κατάκτηση προστέθηκαν τα Σατουρνάλια, τα Βρουμάλια, τα Λουπερκάλια.
Τα Ανθεστήρια εορτάζονταν τον μήνα Ανθεστηρίωνα που συμπίπτει με τον σύγχρονο εορτασμό της Αποκριάς. Η Τρίτη ημέρα των αρχαιοελληνικών Ανθεστηρίων (Χύτροι) ήταν αφιερωμένη στον Ερμή, τον συνοδό των ψυχών στον Άδη. Τα Ψυχοσάββατα της σύγχρονης Αποκριάς αποτελούν μία ακόμα προσαρμογή της αρχαίας παγανιστικής γιορτής στην Ορθόδοξη λατρεία. Άλλωστε η νεοελληνική λαική δοξασία αναφέρει την παρουσία των αθάνατων ψυχών στον κόσμο των θνητών τις τρεις εβδομάδες της Αποκριάς. Είναι η γιορτή των αντιθέσεων, της Αποκριάς με τα σκώμματα, τις μεταμφιέσεις, τα πιώματα, τα σατυρικά τραγούδια, τις φαλλικές αναφορές, τον διονυσιασμό, τις βακχείες και τις ψυχές να σουλατσάρουν ανάμεσα στους ζωντανούς.Κατά τη λαική προσέγγιση η μεταμφίεση θεωρείται το μέσο υποδοχής των νεκρών που παραμένουν ζωντανοί όσο υπάρχουν κάποιοι να τους θυμούνται και να οργανώνουν τις μακαρίες τους.
Ωστόσο η έλευση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας είχε σαν αποτέλεσμα την απαγόρευση των μεταμφιέσεων. Οι Πατέρες της εκκλησίας κατακεραύνωναν τις παγανιστικές μεταμφιέσεις ως έργα των δαιμόνων. Όμως στο Βυζάντιο αποδεδειγμένα στις 25 Οκτωβρίου εορτή του αγίου Μαρκιανού γινόταν μεγάλη παρέλαση μεταμφιεσμένων στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης. Η εορτή απαγορεύτηκε τον 12ο αιώνα με εντολή του Πατριάρχη Λουκά Χρυσοβέργη.
Η Αποκριά ξεκινούσε την επόμενη του εορτασμού των Φώτων και κρατούσε μέχρι τις πρώτες μέρες της Σαρακοστής. Το Μακεδονικό Καστοριανό καρναβάλι των Ραγκουτσάριων που γιορτάζεται τα Φώτα είναι γνήσιο απομεινάρι αυτών των εορτασμών.
Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος το 691 μχ αποφάσισε τον αφορισμό όσων διατηρούσαν τις αρχαίες ειδωλολατρικές παραδόσεις και καταδίκασε τις μεταμφιέσεις. Παρόλα αυτά οι μεταμφιέσεις δεν σταμάτησαν ποτέ. Έτσι το "άνοιγμα του Τριώδιου" παρέμεινε στις μέρες μας να συμβολίζει την περίοδο της ελευθεριότητας και της χαλάρωσης των ηθών. Το Τριώδιο είναι ένα λειτουργικό βιβλίο της ορθόδοξης εκκλησίας και το «άνοιγμα του» στην εκκλησιαστική γλώσσα σημαίνει την έναρξη της πορείας για το Πάσχα και την Ανάσταση.
Η Τουρκοκρατία είχε σαν αποτέλεσμα την υποχώρηση των αποκριάτικων εορτασμών. Με την απελευθέρωση και την επικράτηση της Επανάστασης της ανεξαρτησίας οργανώνονται τα πρώτα δυτικότροπα καρναβάλια στην επικράτεια του νεαρού κράτους. Το πρώτο σύγχρονο καρναβάλι οργανώθηκε στην δυτική πύλη της χώρας, την Πάτρα, το 1829 με τον χορό μεταμφιεσμένων που δόθηκε στην οικία του σταφιδέμπορου Μωρέτη. Η ενσωμάτωση των Επτανήσων το 1864 και το κύμα των επτανήσιων μεταναστών στην Πάτρα ενίσχυσε τα δρώμενα με περισσότερες δυτικότροπες επιρροές, άρματα, και παρελάσεις. Στα Επτάνησα που δεν γνώρισαν Τουρκοκρατία η δυτική αποκριά αποτελεί μέρος της τοπικής κουλτούρας.
Στην Κρήτη το 1908 στο Ηράκλειο μία ομάδα φοιτητών μεταξύ των οποίων και ο Νίκος Καζαντζάκης οργάνωσαν το πρώτο αστικό καρναβάλι στην Κρήτη. Το καρναβάλι αυτό το διέσωσε ο Καζαντζάκης στο έργο του «Καπετάν Μιχάλης» περιγράφοντας το πραγματικό περιστατικό με τον Θωμά τον Φούρναρη που τον παρουσίασε ημίγυμνο ο δάσκαλος Τίτυρος, ως Προμηθέα Δεσμώτη, και ο φουκαράς ο Θωμάς πούντιασε και πέθανε.
Ο αρχέγονος εθιμικός κύκλος της περιόδου περιλάμβανε πλήθος εντυπωσιακών δρώμενων με εκστατικούς χορούς και άλλες βακχικές τελετουργίες. Σήμερα έχουν επιβιώσει μερικά έθιμα της αυθεντικής διονυσιακής αποκριάς σε περιοχές όπως ο Σοχός Θεσσαλονίκης με τις γιορτές των κουδονοφόρων μεταμφιεσμένων και ο Τίρναβος με τα φαλλικά δρώμενα.
Η πατρίδα μας φέτος γιόρτασε ένα ξεχωριστό βαλκανικό καρναβάλι στην πρωτεύουσα της Βαλκανικής Ενδοχώρας στην μητρόπολη του διονυσιακού βλαχομπαρόκ, με την ευκαιρία των λαοσυνάξεων. Αρχαίοι σαρισσοφόροι Μακεδόνες μαζί με σύγχρονους Μακεδονομάχους κάτω από το άγαλμα του Μεγαλέξανδρου εμπλούτισαν τις εορταστικές εκδηλώσεις. Φρεσκοσιδερωμένες φουστανέλες ανέμισαν στον αέρα. Γιαταγάνια και ξιφολόγχες στραφτάλισαν στον ιερό Μακεδονικό ουρανό. Πολεμικές ιαχές έδωσαν τον τόνο. Ο Παρμενίων κουνήθηκε στον τάφο του. Για πρώτη φορά η επίσημη ορθόδοξη εκκλησία ευλόγησε με την παρουσία της ένα μεγαλειώδες καρναβάλι, μία σπουδαία ελληνική Αποκριά. Οι φετινοί εορτασμοί ήταν ανώτεροι από το χριστιανορθόδοξο μνημόσυνο που διοργάνωσε στον τάφο του Βασιλιά Φιλίππου, στην Βεργίνα, ο μακαριστός Παντελεήμων. Ο Νομάρχης Ζορό σε ζωντανή μετάδοση εξύψωσε τον αγώνα για την τιμή του έθνους και της Μακεδονίας. Το σύμβολο "Ζ" του Ζορό παραπέμπει σημειολογικά στον ακούραστο αγωνιστή του ελληνισμού Ζουράρι και στον εκπρόσωπο του Παοκτζίδικου Βυζαντινού μεγαλείου, Ζαγοράκη. Η επιτυχία ήταν τόσο μεγάλη, όπου οι εκδηλώσεις μεταφέρθηκαν στην γειτονική χώρα με το γοητευτικό όνομα FYROM και τελετάρχη τον Φυρομιάνο αντίστοιχο του Άδωνη Γεωργιάδη μεταμφιεσμένο σε Μεγαλέξανδρο, που κατά μία περίεργη βαλκανική αποκριάτικη σύμπτωση κυβερνά την γείτονα χώρα, πλαισιωμένος από ένα ιδιότυπο καρναβαλικό κάμπινετ από Αλβανούς και Γύφτους, τους γνήσιους δηλαδή απογόνους του Μακεδόνα στρατηλάτη.
Άιντε και του χρόνου Βαλκάνιοι παίδες, καλή Σαρακοστή και στην επόμενη δωρεά του Καρνάβαλου.


Του Στάθη από την Ελευθεροτυπία της Πέμπτης 6 Μαρτίου 2008