Η Επιστροφή της Ανατολής

"Ανήκομεν εις την Δύσιν". Η μνημειώδης έκφραση του Κωνσταντίνου Καραμανλή μετά την μεταπολίτευση ταυτίστηκε εν πολλοίς με μία "πρωτοπορία" και σφράγισε τις επιλογές της ελληνικής πολιτικής ζωής από το 1975 και μετά. Το σημερινό ποστ σχολιάζει την διαχρονική αγωνία της ηγεσίας του νεώτερου ελληνισμού για την τοποθέτηση του έθνους στη Δύση.
Η αντιπαλότητα της Δύσης με την Ανατολή στα γεωγραφικά, φιλοσοφικά, ιδεολογικά και πολιτικά πλαίσια του ελληνισμού αποτελεί πολύ παλιά ιστορία με επίσημη αφετηρία το Σχίσμα των εκκλησιών το 1054. Η Δύση παρουσιάζεται στην ιστορική αρένα τον 8ο αιώνα. Το 754 ιδρύεται το πρώτο Παπικό κράτος. Ο Πάπας τα Χριστούγεννα του έτους 800 έστεψε τον Καρλομάγνο "Βασιλιά της Δύσης", της Αγίας Ρωμαικής Αυτοκρατορίας, με προφανή σκοπό να εμφανιστεί ως συνεχιστής της Ρώμης. Με μία εντυπωσιακά προκλητική πράξη στις 16 Ιουλίου 1054 αντιπροσωπεία του Πάπα Λέοντα Θ΄ με επικεφαλής τον καρδινάλιο Ουμβέρτο θα καταθέσει στην Αγία Τράπεζα της Αγιασοφιάς αφορισμό ολόκληρης της ανατολικής χριστιανοσύνης...Τα πάθη που δημιούργησε το Σχίσμα είναι μάλλον δύσκολο να τα αντιληφθούμε σήμερα βιώνοντας τα δεδομένα της σύγχρονης εποχής. Φαίνεται απίστευτο ότι έχουν χυθεί τόσοι ποταμοί αίματος για τρεις λέξεις (Εκ του Υιού), το περίφημο Filioque στο σύμβολο της Πίστεως, στο "πιστεύω". Σήμερα θεωρείται από τους περισσότερους ότι το μίσος αυτό αφορά κάποιους γραφικούς και ίσως μισότρελους ζηλωτές ενός περιθωριακού μοναστηριού στο Άγιο Όρος και τους οπαδούς τους που εκδίδουν κάποια περίεργα έντυπα. Υπενθυμίζω πάντως ότι ο Πάπας το 2001 στην Αθήνα ένιωσε την ανάγκη να ζητήσει συγγνώμη , με καθυστέρηση οκτακοσίων χρόνων για τα εγκλήματα των δυτικών σταυροφόρων της περιόδου εκείνης. Το ίδιο είχε γίνει το 1965 όταν αποσύρθηκαν τα αναθέματα του Σχίσματος και το 1967 όταν ο Πάπας Παύλος ΣΤ' γονυπετής μέσα στην Αγία Σοφία στο σημείο που βρισκόταν η Αγία Τράπεζα ζήτησε συγγνώμη για την πράξη του Kαρδινάλιου Ουμβέρτου εννιακόσια δεκατρία χρόνια νωρίτερα, το 1054μχ!!! Απλές αποδείξεις ότι ο χρόνος για το παγκόσμιο ιερατείο μετρά πολύ περίεργα...
Η ολοκλήρωση του μεσαιωνικού δράματος συντελέστηκε με την κατάληψη και λεηλασία της Πόλης από τους Φράγκους Σταυροφόρους της Δ Σταυροφορίας το 1204, με αρχιστρατηλάτη τον υπέργηρο Δόγη της Βενετίας. Το μίσος των δυτικών που εκφράστηκε με την άλωση ήταν απίστευτο. Οι χρονικογράφοι της εποχής μεταφέρουν σκηνές πρωτοφανούς βαρβαρότητας. Ο συσσωρευμένος φθόνος αιώνων για την ελληνόφωνη Ανατολή οδήγησε τους εισβολείς σε απάνθρωπες ακρότητες. Τα ιερά και πολύτιμα κειμήλια μεταφέρθηκαν ως λάφυρα στην Δύση. Μία πόρνη χόρευε γυμνή στην Αγία Τράπεζα της Αγίας Σοφίας και οι σιδερόφραχτοι ιππότες βεβήλωσαν την μεγάλη εκκλησία της Ανατολής βάζοντας ζώα στον ναό μετατρέποντας την σε στάβλο. Η γεμάτη πολύτιμους λίθους Αγία Τράπεζα τεμαχίστηκε και μοιράστηκε στους συλητές. Τα περίφημα χάλκινα άλογα του Ιπποδρόμου μεταφέρθηκαν και τοποθετήθηκαν στην πλατεία του Αγίου Μάρκου στην Βενετία. Σκεύη, ιερά λείψανα, εικόνες, αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες λεηλατήθηκαν. Η λαφυραγωγία ήταν χωρίς προηγούμενο. Ολόκληρη η χιλιόχρονη απόρθητη μέχρι τότε Πόλη ξηλώθηκε και κυριολεκτικά μεταφέρθηκε στην Δύση.
Η Φραγκοκρατία στον ελλαδικό χώρο είχε τραγικές προεκτάσεις. Η Αγιορείτικη κοινότητα κινδύνευσε συθέµελα από την Φράγκικη κυριαρχία του µεγάλου µέρους της βυζαντινής επικράτειας, µαζί και του Άθω. Το Άγιο Όρος, µε επιστολή του Πάπα Ιννοκεντίου Γ΄ το 1206, υπάγεται πολιτικά στο «κράτος», της Θεσσαλονίκης υπό τον Βονιφάτιο de Montisterrati και εκκλησιαστικά υπό τον Λατίνο επίσκοπο Σαµάρειας - Σεβάστειας, συµβατικής παπικής επισκοπής στη Θράκη . Η τυραννία, οι αρπαγές, οι ταπεινώσεις, οι φόνοι έγιναν τρόπος ζωής. Τα µοναστήρια «αθρόον απέσβη καθάπαξ ρεύσαντα, των ενοικούντων δίκην ιερείων απανθρώπως ανηρηµένων». Οι τυχοδιώκτες σταυροφόροι της Δύσης στο όνομα του Χριστιανισμού τους ρήμαξαν τον τόπο στο περασμά τους. Η ανακατάληψη της Πόλης από τους Βυζαντινούς το 1261 είχε σαν αποτέλεσμα ενέργειες αντεκδίκησης. Ανοίχτηκε ο τάφος του δόγη της Βενετίας Ερρίκο Ντάντολο που ήταν θαμμένος μέσα στην Αγία Σοφία και τα οστά του ρίχτηκαν στους σκύλους... Το μίσος για τη Δύση βάθυνε ακόμα περισσότερο. Στην πραγματικότητα η ανατολική αυτοκρατορία δεν θα συνέλθει ποτέ από τη δυτική λαίλαπα της Δ σταυροφορίας.
Αργότερα η εναγώνια προσπάθεια του αυτοκράτορα Ιωάννη Η' του Παλαιολόγου για τη σωτηρία της ξεθωριασμένης αυτοκρατορίας από τους Τούρκους τον οδηγεί στην πολιτική απόφαση για την Ένωση των εκκλησιών το 1438-1439 στη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας. Η ένωση επικυρώθηκε με την υπογραφή του αυτοκράτορα. Δεν συμφωνούσαν όμως όλοι μαζί του. Ο μετέπειτα άγιος, ανθενωτικός επίσκοπος Εφέσσου Μάρκος ο Ευγενικός που συμμετείχε στην σύνοδο λέγεται ότι έκοψε το χέρι του για να μην υπογράψει την ένωση. Ένα άλλο μέλος της βυζαντινής αντιπροσωπείας, ο ενωτικός επίσκοπος Νίκαιας Βησσαρίωνας έγινε καρδινάλιος της Αγίας Έδρας και παρολίγο να εκλεγεί αργότερα Πάπας. Ο διχασμός του παρηκμασμένου βυζαντινού κόσμου σε ενωτικούς και ανθενωτικούς ήταν γεγονός. Από τους 29 βυζαντινούς κληρικούς που υπέγραψαν την ένωση, οι 21 από αυτούς την αποκήρυξαν όταν επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο μητροπολίτης Κιέβου Ισίδωρος, εκπρόσωπος της εκκλησίας της Ρωσίας στη σύνοδο καθαιρέθηκε και φυλακίσθηκε ως προδότης. Τελικά διέφυγε στη Ρώμη όπου έγινε και αυτός Καρδινάλιος.
Όταν είδα το έγγραφο της ένωσης των εκκλησιών με την πορφυρή υπογραφή του βυζαντινού αυτοκράτορα σε μία έκθεση του Βρετανικού Μουσείου με θέμα το Βυζάντιο το 1995 έμεινα σαστισμένος. Είχα μπροστά μου το τεκμήριο ενός ιστορικού γεγονότος που περνά στα "ψιλά" της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η ένωση βέβαια έμεινε κενό γράμμα αφού επήλθε η κατάληψη της Πόλης από τους Οθωμανούς. Η άλωση βόλεψε δηλαδή την ανθενωτική αντιπολίτευση. Τα Χριστούγεννα του 1452, πέντε μήνες πριν την άλωση, τα τελευταία Χριστούγεννα δηλαδή της ελεύθερης Πόλης τελέστηκε στην Αγιασοφιά Ουνίτικη Θεία Λειτουργία. Ουνίτες (ενωτικοί εκ του unification) αποκαλούνται οι χριστιανοί που οι εκκλησίες τους ακολουθούν το τυπικό της Ανατολικής Εκκλησίας, ανήκουν όμως στην δικαιοδοσία του Βατικανού και αναγνωρίζουν τα πρωτεία του Πάπα.
Η σωτηρία των υπολειμμάτων της Ανατολικής Αυτοκρατορίας το 1453 ήταν απολύτως συνδεδεμένη κατά την ηγεσία της με την μετατροπή της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε Καθολική. Παρόλα αυτά η βοήθεια του Πάπα δεν έφτασε ποτέ. Η αποτροπή της ένωσης θεωρείται από την σύγχρονη Ορθόδοξη θεολογία σπουδαίο επίτευγμα. Θα αναφερθώ σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.Στο Πατριαρχείο στο Φανάρι, στην είσοδο του κτιρίου διοίκησης δεξιά και αριστερά υπάρχουν δύο ψηφιδωτά. Το ένα (αριστερή φωτογραφία) απεικονίζει τον πρωτόκλητο απόστολο Ανδρέα, ιδρυτή της εκκλησίας της Πόλης να παραδίδει σχηματικά την Εκκλησία στον πρώτο επίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως, Στάχυ. Το άλλο (δεξιά φωτογραφία) δείχνει τον Μωάμεθ τον Πορθητή να παραδίδει τα προνόμια της Εκκλησίας στον πρώτο Πατριάρχη μετά την άλωση Γεννάδιο Σχολάριο. Τα δύο γεγονότα προφανώς θεωρούνται ισάξιας σημασίας για την Ορθόδοξη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία... Σημειώστε ότι ο Γεννάδιος επιλέχθηκε για Πατριάρχης από τον Πορθητή ως ο επικεφαλής των ανθενωτικών. Ο Σχολάριος συμμετείχε σαν λαικός στη σύνοδο της Φερράρας. Αρχικά ενωτικός, μεταπίσθηκε στη συνέχεια και έγινε ανθενωτικός!!! Αυτό βέβαια ήταν αρκετό για να γίνει Πατριάρχης μερικά χρόνια αργότερα. Τόσο απλά. Η αντιδυτική πολιτική επιλογή παραμένει σήμερα ολοζώντανη στο Φανάρι. Η λειτουργία του χρόνου για το ιερατείο που λέγαμε πιο πάνω...
Στα χρόνια της άλωσης η "επιλογή" του κατακτητή στο πρόσωπο του ανεξίθρησκου, ανεκτικού Οθωμανού από τον Λατίνο αιρετικό ήταν μία σαφής πολιτική απόφαση της τότε βυζαντινής αντιπολίτευσης. Ο ενωτικός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έπεσε μαχόμενος αρνούμενος την πρόταση του Πορθητή για την παραχώρηση αυτόνομης ηγεμονίας στον Μωριά.
Τέσσερις αιώνες αργότερα, η επιλογή της πόλης των Αθηνών ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους μετά την επανάσταση αποτελούσε μία μεγάλη πρόκληση. Η Αθήνα το 1830 ήταν μία ασήμαντη πολίχνη με πολλά ανατολίτικα χαρακτηριστικά. Οι περιηγητές μιλούν για χουρμαδιές, καμήλες, πολύχρωμα παζάρια και λοιπά στοιχεία που παραπέμπουν στην Βηρυτό και στην Αλεξάνδρεια. Η προσπάθεια για την μετατροπή της Αθήνας από τους βαυαρούς μηχανικούς του Όθωνα σε μία δυτική πόλη εκφράστηκε με την ανέγερση των περίφημων ξενόφερτων νεοκλασσικών κτιρίων με τους φοίνικες στην αυλή τους.
Η αγωνία για την τοποθέτηση της χώρας στη Δύση είχε πολλές επιπτώσεις στην πολιτισμική ταυτότητα του νεοέλληνα. Θα αναφερθώ σε μία. Στην επίδραση στην Μουσική. Η Ανατολή είναι η μάνα της Μουσικής. Η Μουσική της Ανατολής είναι ένα ενιαίο σύνολο με την Ποίηση και τον Χορό. Η εγκατάλειψη της βυζαντινής σημειογραφίας και η στροφή στις νότες του πενταγράμμου είναι ένα απλό , μικρό παράδειγμα της επίδρασης που επέφερε η πολιτισμική κυριαρχία της Δύσης. Με τον όρο "βυζαντινή" δεν εννοούμε μονάχα την εκκλησιαστική Μουσική αλλά την παραδοσιακή "δημοτική" Μουσική ακόμα και το "ρεμπέτικο" που διέσωσε τον βυζαντινό ήχο. Τους οκτώ ήχους της βυζαντινής Μουσικής που στην Ανατολή ονομάζονται "μακάμια" ή "δρόμοι". Οι μελωδίες τους δεν γράφονται στο πεντάγραμμο γιατί αυτό είναι πολύ "λίγο" και "φτωχό" για να τις αποδώσει. Γράφονται όμως άνετα με τη βοήθεια της βυζαντινής σημειογραφίας. Η γέννηση του πενταγράμμου αποδίδεται στον καρδινάλιο Παλεστρίνα όταν το 1570 ίδρυσε το Κονσερβατόριο (ωδείο στα ελληνικά) της αγίας Καικιλίας στη Ρώμη με στόχο να καταγράψει με ενιαίο τρόπο τις εκκλησιαστικές μουσικές όλων των επισκοπών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Το Πεντάγραμμο κυριάρχησε σε όλη την Ευρώπη. Το αποδέχτηκαν οι πάντες. Ρωμαιοκαθολικοί, Προτεστάντες, Αγγλικανοί και οι Ρώσοι Ορθόδοξοι. Η Μουσική κυριαρχία της Δύσης πάνω στις παραδοσιακές εθνικές μουσικές σφράγισε την μουσική παιδεία της Ευρώπης.
Η αγωνία της δήλωσης του Κωνσταντίνου Καραμανλή "ανήκομεν εις την Δύσιν" που ξεκινά το ποστ εκφράζει μία διαχρονική ανασφάλεια σχετικά με την δυτική ταυτότητα της φυλής. Μία ταυτότητα που αυτοπροσδιορίζεται με εθνικές συμβάσεις όπως οι προσχωρήσεις στην Ευρωπαική Ένωση, στη Συνθήκη Σέγκεν, στην ΟΝΕ και εθνικά στοιχήματα καλουπωμένα σε όμορφες λέξεις όπως "εκσυγχρονισμός" και "μεταρρυθμίσεις". Για έξι αιώνες οι κεφαλές του ελληνισμού δίνουν γη και ύδωρ για να τοποθετηθούμε στην Δύση. Πολλοί πιστεύουν ότι το θέμα έχει πλέον λυθεί οριστικά και ότι η Ελλάδα του 2008 είναι μία σύγχρονη δυτική ευρωπαική χώρα. Λάθος. Η προσπάθεια για προσκόλληση στην Δύση είναι στοιχειωμένη και θα ηττάται συνεχώς. Δεν ανήκουμε πουθενά ή αλλιώς κατά τον μέγιστο θεωρητικό του ελληνισμού και σύγχρονο ανθενωτικό Κώστα Ζουράρι ανήκουμε στους εαυτούς μας. Η επιστροφή της Ανατολής στις μέρες μας είναι γεγονός. Η Ανατολή είναι εδώ. Στην τηλεοπτική χαβούζα όπου οι φυλές των πρωινάδικων λικνίζονται καθημερινά στους ήχους του τσιφτετελιού, στα σκυλάδικα της νυχτερινής διασκέδασης των νεορωμιών, στη δημόσια διοίκηση που θυμίζει Πακιστάν, στην εξουσία που θεωρεί ότι απευθύνεται σε Μαμελούκους, στην Εκκλησία που διατηρεί το Βυζάντιο ζωντανό στις ραδιουργίες των δεσποτάδων, στα κόμματα που επιθυμούν οπαδούς βασιβουζούκους αντί σκεπτόμενους πολίτες, στο όργιο της κλοπής του δημοσίου χρήματος και της διαφθοράς που θυμίζει τον Αλή Μπαμπά και τους σαράντα κλέφτες, στη μίζα και στο λάδωμα των δημοσίων ποντικών, στις πολεοδομίες και στις εφορίες και τέλος στην εναλλαγή στην εξουσία των πριγκιπικών διαδόχων της πολιτικής ζωής εν είδη Οθωμανικής οικογενειακής εξουσίας και Χαλιφάτου, με μόνο εφόδιο το όνομα. Η κυριαρχία της Ανατολής είναι πλέον αδιαμφισβήτητη. Προτείνω ο δήμαρχος Αθηναίων να κρατήσει τις καμήλες από τους μάγους του στολισμού των Χριστουγέννων ως μόνιμο ντεκόρ της Ελλάδας του 21ου αιώνα....