Πίσω από τις Συμπληγάδες

"Μαύρη Θάλασσα Κλειστή, Μακρινές μου Πεδιάδες. Πίσω από τις Συμπληγάδες". Οι Αργοναύτες πέρασαν ανάμεσα από τις Συμπληγάδες κι αυτές ρίζωσαν ακίνητες. Η απόφαση των θεών έλεγε πως θα έμεναν για πάντα ανοιχτές αν κάποιο καράβι κατόρθωνε να περάσει ανάμεσά τους. Με το συμβολικό πέρασμα της Αργούς ένας νέος κόσμος άνοιγε διάπλατα στους επιδέξιους εμπόρους και ναυτικούς της αρχαιότητας. Για τους αρχαίους Έλληνες το ταξίδι πέρα από το Στόμιο του Βοσπόρου φάνταζε σχεδόν αδύνατο. Στην αρχή ο Ελλήσποντος, μετά η Προποντίδα, η θάλασσα του Μαρμαρά και τέλος τα ορμητικά νερά στα στενά του Βοσπόρου. Στην άκρη του τριάντα ενός χιλιομέτρων καναλιού του Βοσπόρου οι Συμπληγάδες Πέτρες. Ο μύθος του Φρίξου και της Έλλης περιγράφει το ταξίδι των παιδιών της Ωκεανίδας Νεφέλης πάνω στο ιπτάμενο χρυσό Κριάρι. Είχαν φύγει από την Θεσσαλία με παρέμβαση της μητέρας τους, για να ξεφύγουν από τον χρησμό του μαντείου των Δελφών που όριζε την θυσία τους, προκειμένου να καρπίσουν πάλι τα χώματα του Θεσσαλικού κάμπου. Όμως η Έλλη δεν θα τα καταφέρει. Θα μείνει για πάντα στην αγκαλιά του Ποσειδώνα, στα νερά του Ελλήσποντου. Ο Φρίξος ολοκλήρωσε το ταξίδι και έφτασε στην Κολχίδα, στις όχθες του ποταμού Φάσι, στα πόδια του Καυκάσου εκεί όπου οι Θεοί τιμώρησαν τον θρασύ Προμηθέα. Ο Φρίξος θυσίασε τον χρυσό κριό στην νέα του πατρίδα και δώρησε το δέρμα του στον βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη, τον γιο του Ήλιου. Το χρυσόμαλλο δέρας τοποθετήθηκε στην ιερή βελανιδιά, στο ιερό άλσος του Άρη, που το φρουρούσε ένας δράκος. Από εκεί θα το αρπάξει αργότερα ο Ιάσονας κατά την Αργοναυτική εκστρατεία. Την πανελλήνια εκστρατεία που οργάνωσε με τη συμμετοχή των σημαντικότερων μορφών της ελληνικής μυθολογίας, γιων Θεών και ανθρώπων. Μεταξύ τους ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Ορφέας, οι Διόσκουροι. Μετά από μεγάλες περιπέτειες καταφέρνουν τον στόχο τους. Πριν από τους Αργοναύτες, οι μύθοι του Ορέστη, του Προμηθέα και του Ηρακλή αναφέρονται στην Μαύρη Θάλασσα και στον Καύκασο. Στο περιθώριο του μύθου η αλήθεια. Όλοι οι μύθοι που έθρεψαν και γοήτευσαν τον αρχαίο κόσμο αντιπροσωπεύουν τις δυσκολίες, τα υπεράνθρωπα εμπόδια που έπρεπε να υπερνικήσουν όσοι ποντοπορούσαν στην άγνωστη Μαύρη Θάλασσα. Στόχος τους να βάλουν πόδι στις πλουτοφόρες παραλίες και εσωτερικές γαίες που όμοιες τους δεν είχαν ξανασυναντήσει οι Έλληνες. Από το Στόμιο του Βοσπόρου, τις Συμπληγάδες Πέτρες που μαρμάρωσαν οι Αργοναύτες, μέχρι και την Κολχίδα δεν υπάρχει παρά μόνο απέραντη θάλασσα. Μία αφιλόξενη κλειστή θάλασσα χωρίς νησιά. Μία εσωτερική θάλασσα με μικρή περιεκτικότητα σε αλάτι και γι αυτό είναι δύσκολη στην πλεύση της.Οι Ίωνες ναυτικοί ονόμασαν την θάλασσα αυτή, Άξενο,για να εξευμενίσουν έπειτα την τύχη τους την ονόμασαν Εύξεινο Πόντο.


Μία ματιά στον χάρτη που απεικονίζει τις ελληνικές αποικίες στον Πόντο από τον 7ο πχ αιώνα προκαλεί δέος. Οι Αργοναύτες κάλυψαν το μεγαλύτερο πλάτος του Πόντου ταξιδεύοντας μέσα στη μαύρη ερημιά. Ο Ηρόδοτος μας μεταφέρει την πληροφορία ότι ένα καράβι χρειαζόταν εννέα ημέρες και οκτώ νύχτες για να διανύσει την απόσταση από το Στόμιο του Πόντου μέχρι τον ποταμό Φάσι. Ένα ταξίδι που μόνο τυχοδιώκτες που γνώριζαν ότι στις όχθες του ποταμού βρισκόταν το χρυσάφι της Κολχίδας, μπορούσαν να κάνουν. Αυτοί οι αρχαίοι κουρσάροι που δεν καταλάβαιναν από δυσκολίες, από δράκοντες και αμαζόνες. Οι Έλληνες είχαν πληροφορηθεί από πολύ νωρίς ότι στο άνω λεκανοπέδιο του Φάσι, οι Κόλχοι στερέωναν με μεγάλες πέτρες προβιές στα νερά των ποταμών και ότι αμέτρητα ψήγματα ήλεκτρου, που περιείχαν πάνω από πενήντα τοις εκατό καθαρό χρυσάφι κατακάθονταν πάνω τους.
Εάν είναι δύσκολο να κατανοήσει κάποιος την Μαύρη Θάλασσα χωρίς να την δει, ακόμα δυσκολότερο είναι να συλλάβει την εικόνα των σαράντα ποταμών που χύνονται σ' αυτήν. Οι μεγάλοι ναυσίποροι ποταμοί της Ευρώπης καταλήγουν εκεί. Ο Δούναβης, ο Ντον, ο Δνείπερος, ο Προύθος, ο Μπαγκ, ο Δνείστερος. Πλωτοί δρόμοι που επέτρεψαν στους αρχαίους Έλληνες να φθάσουν στην άκρη της Βόρειας Ευρώπης. Ο υδάτινος δρόμος του Δνείπερου, "ο δρόμος του κεχριμπαριού", μέσω ενός δικτύου πλωτών ποταμών οδηγεί στη Βαλτική. Από εκεί κατέβαινε το κεχριμπάρι που χρησιμοποιούσαν οι μυκηναίοι κοσμηματοτεχνίτες. Ο μύθος των Αργοναυτών διηγείται ότι η επιστροφή τους έγινε μέσα από τον Δούναβη και τους παραπόταμούς του, βγήκαν στην Αδριατική όπου και κατέληξαν στο νησί των Φαιάκων για ανεφοδιασμό. Έψαχναν τον χρυσό στην Μαύρη Θάλασσα οι αρχαίοι Έλληνες. Τον χρυσό από τους δρόμους του εμπορίου. Γι αυτό εποίκισαν τον Εύξεινο Πόντο με τόσες πολιτείες.

Οι ντόπιοι κάτοικοι Σκύθες, Θράκες, Κιμμέριοι και Καυκάσιοι δεν είχαν ποτέ καμία σχέση με την μεγάλη και αφιλόξενη Μαύρη Θάλασσα. Έτσι άφησαν το πεδίο στους Έλληνες εμπόρους που διαχειρίζονταν μέσω των λιμανιών-αποικιών τα γεννήματα της πλούσιας γης. Το πυκνό δίκτυο των ελληνικών πόλεων είχε σαν αποτέλεσμα την μετατροπή της Μαύρης Θάλασσας σε ελληνική λίμνη από τον 6ο αιώνα μέχρι και τον μεσαίωνα. Τα ίχνη της παρουσίας των Ελλήνων τα ανακαλύπτουν οι Ρώσοι αρχαιολόγοι στα υψηλής αισθητικής χρυσά κτερίσματα και κεραμικά των τύμβων των Σκυθών βαθιά στην Ρωσική επικράτεια.
Η παρουσία του Ελληνισμού στον Εύξεινο Πόντο παρέμεινε ισχυρή για αιώνες. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η γη των Κομνηνών, ήταν το τελευταίο χριστιανικό οχυρό της Μικράς Ασίας που έπεσε στους Οθωμανούς το 1461, όταν την παρέδωσε ο Δαυίδ Κομνηνός. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, το παλαιό βυζαντινό θέμα Χαλδείας, αποτέλεσμα του διαμελισμού του βυζαντινού κράτους από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας και των ενδοβυζαντινών έριδων λίγο πριν από το 1204, επέζησε για πάνω από διακόσια πενήντα χρόνια.
Η τελευταία μεγάλη εγκατάσταση Ελλήνων στη Μαύρη Θάλασσα έγινε στα τέλη του 18ου αιώνα. Η Μεγάλη Αικατερίνη μετά την ανακατάληψη των περιοχών του βόρειου Πόντου που βρίσκονταν για αιώνες κάτω από την οθωμανική κυριαρχία ίδρυσε την Χερσώνα, την Οδησσό και την Σεβαστούπολη. Η Τσαρίνα οραματιζόταν την επανασύσταση της βυζαντινής θαλασσοκρατίας. Στηριζόμενη στον μαυροθαλασσίτικο στόλο που ναυπήγησε ο ναύαρχος της Ποτέμκιν, έχτισε μια σειρά από μοντέρνες πόλεις δίνοντάς τους ονόματα αρχαιοελληνικών και βυζαντινών πόλεων του Εύξεινου Πόντου. Με τα προνόμια της Τσαρίνας οι καινούργιες αυτές πόλεις έγιναν κέντρα του νεώτερου παροικιακού Ελληνισμού.

Το ελεύθερο ελληνικό κράτος οφείλει την ύπαρξή του στον ελληνισμό της Μαύρης Θάλασσας. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1814 στην Οδησσό οι ευπατρίδες Εμμανουήλ Ξάνθος 42 χρόνων, από τη Σάμο, Νικόλαος Σκουφάς 35 χρόνων, από την Άρτα και Αθανάσιος Τσακάλωφ 26 χρόνων, από τα Γιάννενα αποφάσισαν την Ελληνική Επανάσταση και ίδρυσαν εκεί την ελληνική μυστική εταιρεία. Την εταιρεία που λίγο αργότερα στη Μόσχα ονομάστηκε Εταιρεία των Φιλικών ή Φιλική Εταιρεία. Οι τρεις τους δεν διέθεταν ιδιαίτερο κύρος μεταξύ των Ελλήνων ούτε οικονομικά μέσα είχαν. Ήταν όμως φλογεροί πατριώτες που ήδη το 1814 σαν συνειδητοποιημένοι συνωμότες πέτυχαν παρά τις διαφορετικές τους αφετηρίες να συνενώσουν τον ενθουσιασμό τους και τις γνώσεις τους γύρω από τα μυστικά σύμβολα και τους συνωμοτικούς κανόνες και διαμόρφωσαν την επαναστατική οργάνωση των Φιλικών. Οι πρώτοι πυρήνες στήθηκαν στην Ρωσία και την Μολδοβλαχία. Αργότερα το 1819 και αφού είχε πεθάνει ο Σκουφάς στην Πόλη στάλθηκαν οι περίφημοι "δώδεκα απόστολοι", όπου υπήρχαν κοινότητες Ελλήνων. Τότε στρατολογήθηκαν οι κυριότεροι πρόκριτοι, αρχιερείς και οπλαρχηγοί. Άφηναν να εννοηθεί ότι είχαν την έγκριση του Ρώσου αυτοκράτορα. Η όλη δομή ήταν πυραμιδοειδής και στην κορυφή δέσποζε η «Αόρατος Αρχή». Κανείς δε γνώριζε ούτε είχε δικαίωμα να ρωτήσει ποιοι την αποτελούσαν. Οι εντολές της εκτελούνταν χωρίς αντιρρήσεις, ενώ τα μέλη δεν είχαν δικαίωμα να λαμβάνουν αποφάσεις. Η όλη δομή των Φιλικών στηρίχθηκε στα οργανωτικά πρότυπα των Καρμπονάρων και των Ελευθεροτεκτόνων.
Με σκληρή συνωμοτική δράση, πολύπλοκους κανόνες, κώδικες επικοινωνίας, κρυπτογραφική χρήση του αλφαβήτου, υιοθετήθηκαν σύμβολά, πολύπλοκη ιεραρχία, συστηματικά μέτρα ασφαλείας, τελετουργική διαδικασία μύησης με σκοπό να υποβάλλεται το υποψήφιο μέλος, ορκωμοσία πάνω στο Ευαγγέλιο. Οι συνωμοτικοί κανόνες ήταν σκληροί για όλους. Έτσι όταν το επίλεκτο μέλος Νικόλαος Γαλάτης διαφοροποιήθηκε, η οργάνωση αποφάσισε την δολοφονία του.
Σκοπός της Φιλικής Εταιρείας είναι η γενική επανάσταση των Ελλήνων για την "ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδoς μας", όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Ξάνθος. Οι Φιλικοί είχαν βαθιά συνείδηση ότι δεν είχαν να περιμένουν τίποτα από τους ξένους, όπως παλαιότερα. Ο Ξάνθος σημειώνει στα απομνημονεύματά του: "δια να ενεργήσωσι μόνοι των ό,τι ματαίως από πολλού χρόνου ήλπιζον από την φιλανθρωπίαν των χριστιανών βασιλέων".
Ο Ξάνθος ανέλαβε και εκβιαστικά πέτυχε την μουδιασμένη έγκριση του δύσπιστου υπουργού των Εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια το 1820. Αρχηγός ορίζεται ο υπασπιστής του Τσάρου, πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης. Τον Φεβρουάριο 1821 ο αρχηγός της Εταιρείας φορώντας τη στολή του Ρώσου Στρατηγού πέρασε τον Προύθο και έφτασε στο Ιάσιο όπου και κήρυξε την έναρξη της Επανάστασης στις 24 Φεβρουαρίου 1821 που οδήγησε στο ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος. Η δράση των οραματιστών συνωμοτών και ριψοκίνδυνων πρώτων Φιλικών που πίστευαν στους Έλληνες, δικαιώθηκε με την ελευθερία της πατρίδας και την ανάδειξη του Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της.
Όμως ο ρόλος των Φιλικών στον αγώνα δεν προβλήθηκε όπως θα έπρεπε μετά την απελευθέρωση. Αιτία οι πολιτικές σκοπιμότητες. Ιδιαίτερα ο αγγλόφιλος πολιτικός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, έκανε ότι μπορούσε από την αρχή της Επανάστασης να υποβαθμίσει τον Υψηλάντη, την Φιλική εταιρεία και το έργο της και αργότερα να υπονομεύσει τον ρωσόφιλο Κυβερνήτη Καποδίστρια. Αυτή η συστηματική υπονόμευση ήταν που όπλισε το χέρι των ξενοκίνητων δολοφόνων του Κυβερνήτη και οδήγησε τη χώρα στην βασιλεία του Όθωνα και στην συνεχιζόμενη έκτοτε εξάρτηση από την Δύση.

Η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 προέβλεπε τη δημιουργία ενός μεγάλου αρμενικού κράτους. Στα πλαίσια αυτού του κράτους είχε συμφωνηθεί από Έλληνες και Αρμένιους η λειτουργία Ελληνικής Ποντιακής αυτόνομης περιοχής. Νωρίτερα, πάνω από διακόσιες χιλιάδες Ελλήνων ποντίων είχαν θανατωθεί στα οθωμανικά τάγματα εργασίας από το 1914. Η κυριαρχία του Κεμάλ και η ήττα των Αρμενίων στο Ερζερούμ το 1920 ακύρωσαν την συνθήκη. Οι λαμπρές Ελληνίδες πόλεις του μικρασιατικού Πόντου χάθηκαν οριστικά με την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και την καταστροφή. Η παρουσία του ελληνισμού μειώθηκε αισθητά στις ακτές της μεγάλης κλειστής θάλασσας μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου την δεκαετία του '40, σαν αποτέλεσμα της κυριαρχίας του κόκκινου στρατού στην περιοχή των Βαλκανίων. Οι ελληνικές κοινότητες στην Ρουμανία άδειασαν. Τα ελληνικά φορτηγά πλοία που πήγαιναν να φορτώσουν εμπορεύματα είχαν εντολές από την Ελλάδα και έπαιρναν πρόσφυγες. Το λιμάνι της Κωνστάντζα ήταν γεμάτο από χιλιάδες ανθρώπους που περίμεναν στον προβλήτα να φανεί κάποιο πλοίο να τους πάρει. Τελευταία, η κατάρρευση και ο διαμελισμός της Σοβιετικής Ένωσης και η εμφύλια διαμάχη στη Γεωργία προκάλεσε το μεγάλο κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα την δεκαετία του '90, την νέα προσφυγιά των Ελλήνων του Πόντου.


Στις μέρες μας, η Μαύρη Θάλασσα παρουσιάζεται σαν το ελντοράντο του νέου ελληνισμού στον 21ο αιώνα. Η συμμετοχή της Ελλάδας στα ενεργειακά δίκτυα των αγωγών, αποτέλεσμα των προνομίων στους νεοέλληνες, του σύγχρονου Τσάρου και επίδοξου διαδόχου της Μεγάλης Αικατερίνης Βλαντημίρ Πούτιν δείχνει να αποτελεί την ευκαιρία για την ονειρεμένη επιστροφή των Ρωμιών στα νερά του Εύξεινου Πόντου. Επιστροφή σε ένα χώρο που οι Έλληνες υπάρχουν από αιώνες, στην αρχή σαν περιπλανώμενοι ήρωες, ημίθεοι Προμηθείς και ιπτάμενοι φυγάδες, αργότερα σαν κουρσάροι επιδρομείς, θαλασσοπόροι, άποικοι, οικιστές, έμποροι, επαναστάτες, πρόσφυγες και εσχάτως σαν ενεργειακοί εταίροι. Το εάν η επιστροφή με την νέα ιδιότητα θα είναι επιτυχής αφορά κυρίως στην ικανότητα των σύγχρονων διαχειριστών του ελληνισμού να ισορροπήσουν με επιδεξιότητα στα δύσκολα ζητήματα που προκύπτουν μέσα από επιχειρηματικά σχέδια, εθνικά συμφέροντα, πιέσεις και εκβιασμούς. Διαφορετικά, η ιστορία της Έλλης που γλίστρησε από το ολόχρυσο κριάρι θα επαναληφθεί, με τις ελπίδες αυτή τη φορά να βουλιάζουν για πάντα στα παγωμένα νερά της Μαύρης Θάλασσας, για να επαληθεύσουν τους στίχους του Διονύση Σαββόπουλου "Κωμικού ξυπόλυτου θιάσου, έργο τρομερό τα όρη του Καυκάσου. Α-ρι-ό χρυσόμαλλο κριάρι, βάφτισε κι εμένα στη Θάλασσα την Μαύρη".